GRIFFITH: ΤΑ ΧΡΟΝΙΑ ΣΤΗ BIOGRAPH (1908-1913): Μέρος Πρώτο

THE ADVENTURES OF DOLLIE (1908)

Το σκηνοθετικό ντεμπούτο του Griffith στη Biograph δανείζεται έντονα δραματουργικά στοιχεία από το Rescued by the Rover, το πρωτοποριακό αριστούργημα που ο Βρετανός Cecil Milton Hepworth είχε σκηνοθετήσει το 1905, εισάγοντας τις πρώτες υπόνοιες της τεχνικής του παράλληλου μοντάζ και προχωρώντας ένα επίπεδο παραπέρα το οπτικό θέ(α)μα της καταδίωξης. Ωστόσο, στα χέρια του πρώτου μεγάλου Αμερικανού φιλμουργού, τα ίδια ακριβώς στοιχεία εξυψώνονται σε επίπεδο τραγωδίας. Δε ξεπερνάει ασφαλώς τους περιορισμούς του πρώιμου κινηματογράφου, όπως ο εγκλωβισμός σε γενικά πλάνα και μετωπικά καδραρίσματα, καθότι το ενδιαφέρον του Griffith εδώ δεν εντοπίζεται στην αναζήτηση των εγγενών δυνατοτήτων της νεόκοπης τέχνης ως οπτικού μέσου. Αντίθετα, στρέφεται προς μια δομή λογοτεχνική και μέσω αυτής, εν τέλει, καινοτομεί: το παράλληλο μοντάζ δημιουργεί ένα θεατή πανταχού παρών και παντογνώστη, στοιχείο απαραίτητο για τη γέννηση του σασπένς. Το αναγκαίο happy end προσθέτει στο τελικό αποτέλεσμα, καθότι δίνεται μέσα από ένα σαφές σχήμα κύκλου σε επίπεδο κινησιολογίας και ντεκόρ. 

THOSE AWFUL HATS (1909)

Μέσα από μια ταινία-παραγγελία της Biograph προκειμένου να ευαισθητοποιηθούν οι ...σικ σινεφίλ κυρίες των αρχών του εικοστού αιώνα που με τα καπέλα τους εμπόδιζαν τους θεατές στις πίσω σειρές, ο Griffith εισάγει προβληματισμούς στιλιστικούς που μέχρι και σήμερα φαντάζουν μοντέρνοι. Το κάδρο μέσα στο κάδρο, η ταινία μέσα στην ταινία, η διαδικασία της θέασης ενός κινηματογραφικού έργου, θίγονται με χιουμοριστικό μεν, εντυπωσιακό δε τρόπο μισό αιώνα πριν τον Hitchcock. Και η εισαγωγή του από μηχανής (κυριολεκτικά) θεού, στέκει ως μία ακόμα απόδειξη των θεατρικών και λογοτεχνικών επιρροών του σκηνοθέτη που ανάγονται σε παρελθόν μακρινό. 

THE SEALED ROOM (1909)

Εμπνευσμένος από ένα διήγημα του Έντγκαρ Άλαν Πόε, ο Griffith δε θα επιχειρήσει ένα πρώιμο κινηματογραφικό θρίλερ (κάτι που άλλωστε δε θα αργήσει να γίνει) αλλά θα αρπάξει την ευκαιρία για μια καταβύθιση στα σκοτεινά εδάφη του γραν γκινιόλ και του μαύρου ρομαντισμού. Μπολιάζοντας το τελικό σενάριό του με άμεσα δάνεια από τον Μπαλζάκ, το Σφραγισμένο Δωμάτιο προοικονομεί την οπερατική διάσταση του ύστερου έργου του Αμερικανού σκηνοθέτη. Δυστυχώς, οι θεατρικοί περιορισμοί της  σκηνοθεσίας, που σιγά-σιγά ανακαλύπτει τα πρώτα χωρικά μυστικά για μία αφήγηση διαφανή και συνεχή (όπως, για παράδειγμα, η αρμονία διευθύνσεως ανάμεσα στην έξοδο ενός χαρακτήρα από το κάδρο και την είσοδό του σε αυτό στο αμέσως επόμενο πλάνο) είναι σαφώς πιο έντονοι εδώ, σε μια ιστορία που εξελίσσεται αποκλειστικά εντός των τεσσάρων τοίχων. Αξίζει να αναφερθεί ένα inside joke της φιλμογραφίας του Griffith: ο βασιλιάς της ιστορίας μας θα αποφασίσει να 'χτίσει' την είσοδο του δωματίου που κρύβονται οι παράνομοι εραστές, καταδικάζοντάς τους σε ισόβιο εγκλεισμό. Την ίδια ιδέα, ελαφρώς παραλλαγμένη, θα συναντήσουμε στο The Avenging Conscience (1914), άλλη μια ταινία του σκηνοθέτη βασισμένη στο έργο του Πόε.  Στην πρώτη περίπτωση, ο αγαπημένος ηθοποιός του Griffith, Henry B. Walthall, είναι το θύμα, ενώ στην μεταγενέστερη ταινία κρατά πλέον το ρόλο του θύτη. 

A CORNER IN WHEAT (1909) 

Εν έτη 1909, ο Γκρίφιθ παραδίδει το πρώτο 

αριστούργημα της καριέρας του. Το A Corner in Wheat εντυπωσιάζει τόσο σε φορμαλιστικό επίπεδο, όσο και σε επιλογή θέματος. Αφενός, η κινηματογραφική αφήγηση εδώ γίνεται πληθωρική, μοιράζεται σε περισσότερους χώρους και χαρακτήρες και υπόκειται σε συνδέσεις χρονικές (παράλληλο κι εναλλασσόμενο μοντάζ) αλλά και συμβολικές. Αυτές οι τεχνικές καινοτομίες τάσσονται στην υπηρεσία ενός θέματος πολιτικού που έναν αιώνα μετά ξαφνιάζει για το επίκαιρο και την οξύτητα της γραφής του. Οι εξωφρενικές αντιθέσεις ανάμεσα σε πλούσιους και φτωχούς και η κερδοσκοπία των αδίστακτων καπιταλιστών δίνονται με μια σκηνοθεσία ξεκάθαρα στρατευμένη και με αφορμή την ανυπόφορη αύξηση της τιμής του ψωμιού. Ακολουθώντας το αγαπημένο του κυκλικό σχήμα, ο Γκρίφιθ ανοίγει και κλείνει το φιλμ με ένα λιτό αλλά μεστό κάδρο της καθημερινότητας του εξωθούμενου στην ανέχεια αγροτικού πληθυσμού, κάνοντας άμεση αναφορά στους πίνακες του Ζαν Φρανσουά Μιγέ. Η σύγκρουση πλουσίων και φτωχών δίνεται και σε επίπεδο στιλιστικό, με τους πρώτους να βρίσκονται σε μια διαρκή έξαψη στα όρια της υστερίας τη στιγμή που οι δεύτεροι ερμηνεύονται μέσω μιας κινησιολογίας βασανιστικά αργής. Η δομή είναι εξαιρετικά πολύπλοκη για την εποχή, καθότι δεν υπάρχει ξεκάθαρος ήρωας με τον οποίο ο θεατής καλείται να ταυτιστεί, ωστόσο ο έλεγχος του αφηρημένου υλικού από τον Griffith αγγίζει τέτοια επίπεδα ώστε η ανάγνωση του φιλμικού κειμένου να καθίσταται εξαιρετικά απλή. Δύο ερωτήσεις-απορίες συμπληρώνουν τον μύθο του A Corner in the Wheat: αφενός πώς ο Αμερικανός πρωτοπόρος της έβδομης τέχνης δεν προχώρησε ένα βήμα παραπάνω σε επίπεδο οπτικής αφήγησης (το φιλμ του παραμένει μια διαδοχή από πίνακες με καδράρισμα μετωπικό, ενώ ήδη από το 1903 ο G.A. Smith στην Αγγλία είχε εισάγει το ρακόρ πάνω στον άξονα), αφετέρου πώς ένας πιστωμένα συντηρητικός Αμερικανός έφτιαξε μία ξεκάθαρα αριστερή ταινία; Ο Άιζενσταιν σίγουρα θα ήταν περήφανος και όσοι απορρίπτουν το σινεμά του Griffith από σκοπιά ιδεολογική, καλό θα ήταν να ρίξουν μια ματιά και σε αυτό το διαμάντι, σκηνοθετημένο έξι χρόνια πριν από τη Γέννηση ενός Έθνους. 

THE COUNTRY DOCTOR (1909)

Το φιλμ ξεκινά με ένα εντυπωσιακό establishing shot (ένα από τα πρώτα στο αμερικάνικο σινεμά), πλάνο πανοραμικό σχεδόν 180 μοιρών που αρχικά μας παρουσιάζει το χώρο (ένα χωριουδάκι, κάπου στην αμερικανική επαρχία) και στο τέλος συστήνει τους πρωταγωνιστικούς χαρακτήρες, τον γιατρό και την οικογένειά του. Στα επόμενα πλάνα, ο Γκρίφιθ "αφήνει" την κάμερά του να γράφει και παρακολουθούμε την οικογένεια σε μια εκδρομή στην εξοχή, σε πλάνα που αγγίζουν την ποίηση της ιμπρεσιονιστικής ζωγραφικής. Στη συνέχεια, ο ήρωας θα τεθεί μπροστά σε ένα δίλημμα - σήμα κατατεθέν του σινεμά του Griffith: από την μία η οικογένειά του κι από την άλλη το καθήκον, που εδώ αναλύεται σε ένα επίπεδο τόσο επαγγελματικό όσο και ανθρώπινο. Το μαύρο φινάλε που μας επιφυλάσσει, μετατρέπει το The Country Doctor σε μια εμπειρία για γερά στομάχια, δείγμα ενός σκηνοθέτη σε καταπληκτική φόρμα.  

THE MENDED LUTE (1909)

Ένα πρωτότυπο γουέστερν, όπου οι καουμπόηδες απουσιάζουν, καθώς επικεντρώνεται στην καθημερινότητα μιας φυλής Ινδιάνων, με φόντο ένα "παράνομο" ζευγάρι που προσπαθεί να κλεφτεί. Η καταδίωξη με κανόε στα νερά της λίμνης είναι ένας μικρός προάγγελος παρόμοιων σεκάνς που ο Griffith θα γυρίσει στα επόμενα χρόνια με σαφώς πιο εντυπωσιακό τρόπο. Πάντως, το The Mended Lute μένει στη μνήμη χάρη στην σοκαριστικά βίαιη για την εποχή σκηνή ενός φόνου, εντός κάδρου και με όπλο ένα μαχαίρι.

EDGAR ALLEN POE (1909)

Οι ιστορικοί συνηθίζουν να αποδίδουν το ορθογραφικό σφάλμα του τίτλου στο όνομα του Πόε, στη βιασύνη της Biograph να κυκλοφορήσει την ταινία την ημέρα του εορτασμού των εκατό χρόνων από τη γέννησή του ποιητή. Το φιλμ αποτελείται από μόλις πέντε πλάνα, με καδράρισμα μετωπικό και σύνθεση εντελώς κεντραρισμένη, μοιάζοντας περισσότερο με κινηματογραφημένη θεατρική παράσταση. Παρακολουθούμε το φτωχό ποιητή που μέσα από τον πόνο βρίσκει την έμπνευση και παρά τον περίγελο που δέχεται από τους εκδότες, συνεχίζει να προσπαθεί να τους πείσει, περισσότερο για λόγους επιβίωσης παρά από ματαιοδοξία. Το εναρκτήριο κάδρο, με τον Πόε να γράφει δίπλα από την ετοιμοθάνατη γυναίκα του (το ρόλο κρατάει η σύζυγος του Griffith, Linda Arvidson) και το κοράκι να στέκει επιβλητικό πάνω από το γραφείο, είναι κλασικό δείγμα της εικονογραφίας του καταραμένου ποιητή. Στον οποίον, ως γνωστόν, ο Griffith έτρεφε ιδιαίτερη αδυναμία και σίγουρα στα μαύρα φινάλε πολλών από τα φιλμ του, θα μπορούσαμε να διαπιστώσουμε τη δική του επιρροή.  

THE UNCHANGING SEA (1910)

Το The Unchanging Sea αποτελεί την πρώτη από τις πολλές "θαλάσσιες περιπέτειες" που ο Griffith θα σκηνοθετήσει στη Biograph, εμπνευσμένος στις περισσότερες εξ αυτών από ποιήματα του Charles Kingsley. Μελαγχολική ωδή πάνω στον έρωτα και στη σημασία της μνήμης, το φιλμ ξεχωρίζει για μια από τις πρώτες παρουσίες της Mary Pickford στο έργο τουGriffith και για το αλησμόνητο κάδρο του αποχαιρετισμού στην παραλία - δείγμα πρωτόλειας κινηματογραφικής ποίησης, σαράντα χρόνια πριν το βισκοντικό Terra Trema. 

THE USURER (1910)

Η εικόνα απεγνωσμένων ανθρώπων που καταφεύγουν στην αυτοκτονία αφού οι τράπεζες ή οι τοκογλύφοι (δεν υπάρχει καμία διαφορά) τους έχουν κατασχέσει τα υπάρχοντα και τους απειλούν με έξωση, είναι ένα φαινόμενο συχνό στην εποχή μας. Κι όχι μόνο. Αυτή ήταν η πραγματικότητα κι έναν αιώνα πριν, καταγεγραμμένη από την κάμερα του Griffith σε ένα χρονικό σημείο που διένυε μια έντονα πολιτικοποιημένη και προοδευτική περίοδο στο έργο του - έχει περάσει ένας μόνο χρόνος από το A Corner in Wheat. Σε αντίθεση με εκείνο το αριστουργηματικό φιλμ όμως, εδώ δε μένουμε στη συμβολική τιμωρία του εκπροσώπου του κεφαλαίου, αλλά παραδινόμαστε πλήρως στις επιταγές ενός κατεξοχήν happy end. Σε φορμαλιστικό επίπεδο, πέρα από μία πρώιμη έρευνα πάνω στο σαν-κόντρσαν, το The Usurer αποδεικνύεται λιγότερο φιλόδοξο από προηγούμενα κι επόμενα έργα του σκηνοθέτη.  Αξίζει να αναφερθεί η συμμετοχή του σπουδαίου Αμερικανού κωμικού, Mack Sennett. 

HIS TRUST (1911)

Τέσσερα χρόνια πριν τη Γέννηση ενός Έθνους, ο Griffith δίνει το πρώτο του φιλμ με φόντο τον Εμφύλιο Πόλεμο (και πάντα από την πλευρά του Νότου, όπου κι άνηκε ο ίδιος ο σκηνοθέτης και οι πρόγονοί του). Κι αν σε επίπεδο σεναριακό, το His Trust εξυμνεί την αυτοθυσία του έγχρωμου υπηρέτη μιας αξιοσέβαστης οικογένειας λευκών, η προσπάθεια παραμένει ολότελα βουτηγμένη στην προκατάληψη και το ρατσισμό (με αποκορύφωμα το γελοίο μακιγιάζ των λευκών ηθοποιών που ερμηνεύουν μαύρους χαρακτήρες...). Ωστόσο, η αφήγηση εδώ γίνεται όλο και πιο θεαματική, καθώς παρακολουθούμε σκηνές μάχης με αριθμό κομπάρσων διόλου ευκαταφρόνητο, σπίτια που παραδίνονται στις φλόγες υπό το βλέμμα των γυναικόπαιδων σε κάδρα αλησμόνητα (και συγκρίσιμα μόνο με αυτά του αποχαιρετισμού των ψαράδων στο  The Unchanging Sea) κι ένα παράλληλο μοντάζ σαφώς λεπτομερέστερα επεξεργασμένο από οτιδήποτε είχε να προσφέρει το σινεμά στην προ Griffith εποχή.

ENOCH ARDEN (1911)

Στην πιο φιλόδοξη ταινία της έως τότε καριέρα του, ο Griffith εμπνέεται από το ομότιτλο αφηγηματικό ποίημα του Tennyson για να παραδώσει μία παραλλαγή της ομηρικής οδύσσειας. Διόλου τυχαία είναι το πρώτο φιλμ του Αμερικανού που εκτείνεται σε δύο μπομπίνες, προσφέρει εξωτικά ντεκόρ, ενώ εδώ έχουμε και τα πρώτα δειλά ρακόρ στον άξονα (και κατά συνέπεια τα πρώτα μεσαία πλάνα στη φιλμογραφία του) που στα επόμενα χρόνια θα απελευθερώσουν ακόμα περισσότερο τις αφηγηματικές αρετές του μεγάλου αυτού σκηνοθέτη. Το πικρό φινάλε, πρωτότυπο για την εποχή, διατηρεί την ισχύ του μέχρι και σήμερα.

THE MISER'S HEART (1911)

Η πρώτη γνωριμία του Griffith με τον υπόκοσμο θα σημάνει και την πρώτη πραγματικά σπουδαία άσκηση σασπένς στην ιστορία του κινηματογράφου. Μέσα σε δεκαέξι λεπτά, χάρη στην πλέον τολμηρή έως τότε χρήση του παράλληλου μοντάζ, παρακολουθούμε τρεις διαφορετικές ιστορίες που διασταυρώνονται σε μια κλιμάκωση για γερά νεύρα. Η σκηνή με την μικρή Κάθυ να κρέμεται από το παράθυρο ενώ με διάφορα σεναριακά τρικ ο Griffith καθυστερεί την πολυπόθητη λύτρωση (σασπένς άλλωστε σημαίνει ακριβώς αυτό, η εκκρεμότητα της δράσης) σίγουρα μοίρασε ρίγη συγκίνησης στο κοινό του 1911. Αξίζει να σημειωθεί η πρώτη παρουσία κοντινών πλάνων, έστω σε άψυχα αντικείμενα, στο σινεμά του Αμερικανού που, όπως φανερώνει το συνωμοτικό βλέμμα του κακοποιού στην κάμερα (δηλαδή στο θεατή), γνωρίζει καλά να παίζει με τις ιδιαιτερότητες του εκάστοτε κινηματογραφικού είδους. 

THE LAST DROP OF WATER (1911)

Το The Last Drop of Water είναι ένα φιλόδοξο γουέστερν, με ξεκάθαρο μοραλιστικό μήνυμα που μεταδίδεται μέσω ουμανιστικών νύξεων. Αν και οι Ινδιάνοι κάνουν ένα δυναμικό πέρασμα, ο πραγματικός εχθρός εδώ είναι η φύση όπως εκφράζεται από την ατελείωτη έρημο. Χωρίς πολλές καινοτομίες για την εποχή, το φιλμ εντυπωσιάζει ως θέαμα και δίνει μια ξεκάθαρη εικόνα των δυνατοτήτων της νεόκοπης κινηματογραφικής τέχνης προς μια πληθωρική φαντασμαγορία. 

THE LONEDALE OPERATOR (1911)

Στα πρώτα λεπτά, το φλερτ του πρωταγωνιστικού ζευγαριού σε εξωτερικούς χώρους, κάπου στην αμερικανική επαρχία, εικονογραφείται με τρόπο εντυπωσιακό, μοναδική ίσως περίπτωση στο πρώιμο έργο του Griffith όπου το θεατρικό, μετωπικό καδράρισμα έχει πλήρως ξεπεραστεί. Ακόμα και στους εσωτερικούς χώρους όπου οι γωνίες λήψεις παραμένουν απογοητευτικά κεντραρισμένες, υπάρχει μια συστηματική χρήση μεσαίων πλάνων που κάνει το The Lonedale Operator μια από τις πιο φρέσκιες από άποψη σκηνοθεσίας ταινίες της εποχής Biograph. Το εναλλασσόμενο μοντάζ (montage alterné) με το οποίο κορυφώνεται η ταινία, ήταν στην πραγματικότητα μια τεχνική που προϋπήρχε του Griffith. Ήδη από το 1906 στη Γαλλία, ο Lucien Norguet είχε εισάγει το μοτίβο της εξ αποστάσεως επικοινωνίας (μέσω τηλεφώνου, στο φιλμ του με τίτλο Terrible Angoisse) για να εγκαθιδρύσει τη συγχρονία δύο σκηνών που λαμβάνουν χώρα σε διαφορετικούς χώρους. Ο ευφυής Αμερικανός σκηνοθέτης προχωράει ακόμα παραπέρα, βάζοντας την ηρωίδα (ερμηνευμένη από τη Blanche Sweet με το γνωστό δυναμισμό της) να στέλνει το απεγνωσμένο μήνυμα βοήθειας με σήματα μορς (!), ενόσω οι ληστές βρίσκονται έξω από την πόρτα της. 

THE NARROW ROAD (1912)

Κλασική διδακτική ηθογραφία της περιόδου Biograph του Γκρίφιθ, σημείο συνάντησης του κοινωνικού προβληματισμού του σκηνοθέτη (αναφορικά με τη δυσκολία προσαρμογής των αποφυλακισθέντων στη σφιχτή οικονομική πραγματικότητα) με την άμεμπτη χριστιανική ηθική του. Όσο η ταινία είναι κλεισμένη στους τέσσερις τοίχους αποτελεί ένα θεατρικό πισωγύρισμα από άποψη καδραρίσματος, βγαίνοντας όμως στους δρόμους, θα παρακολουθήσουμε μία αγωνιώδη καταδίωξη, υπόδειγμα αφηγηματικής ευφυΐας. Εκπληκτικές νατουραλιστικές ερμηνείες από το πρωταγωνιστικό δίδυμο, Elmer Booth και Mary Pickford. 

Αχιλλέας Παπακωνσταντής