SHUTTER ISLAND (2010), του Martin Scorsese

"Τι είναι καλύτερο; Να πεθάνεις σαν καλός άνθρωπος ή να ζεις σαν τέρας;"
Φορώντας το προσωπείο του ήρωα - ντετέκτιβ, συνειδητά αυτή τη φορά όπως αφήνει το αποφασισμένο του βλέμμα να εννοηθεί, ο ήρωας του συγκλονιστικού Leonardo DiCaprio επιλέγει την πλέον οδυνηρή οδό για τη λύτρωση. Επιθυμεί διακαώς να απαλλαχθεί από τις αναμνήσεις, αυτή την αιώνια καταδίκη του Ανθρώπου που δεν μπορεί ποτέ να κρατήσει κοντά του ότι τον κάνει ζωντανό (οι στιγμές) και αδυνατεί να ανακουφιστεί από εκείνα που τον πληγώνουν (οι μνήμες). Η θύμηση στέκει σαν ένα τραύμα ανοιχτό, ευαίσθητο σε κάθε μορφής ερεθίσματα, δίνοντας τροφή σε μια διαρκώς ανακυκλούμενη ενοχή: για όσα επιλέξαμε, για όσα προσπεράσαμε, για όσα δεν καταφέραμε να αποτρέψουμε. Αυτό το προπατορικό αμάρτημα της ενοχής μοιάζει να υφίσταται εκ γενετής σε κάθε σκορσεζικό ήρωα, ίδιον μιας καθολικής ανατροφής που στιγμάτισε μια για πάντα τον σκηνοθέτη στην παιδική του ηλικία. Θαρρείς πως αποφάσισε να κάνει ταινίες για να θεραπευτεί από αυτό το βάρος, για να πλάσει έναν κόσμο δικό του, μέσα στον οποίο όλα μπορούν να διορθωθούν, όλα μπορούν να οργανωθούν σε μία τάξη ανώδυνη. Όμως, κανείς δεν μπορεί να ζει μέσα σε μια πλάνη για πάντα, ούτε καν ένας θεός - και ο σκηνοθέτης είναι ο Θεός για όσα και όσους κατοικούν την κάθε ταινία του. Και όταν έρθει η κρίσιμη στιγμή, τα όρια ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα κινδυνεύουν να είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτα.

Όλα είναι σχετικά, ακόμα και ο μεγαλύτερος παραλογισμός μπορεί να μοιάζει λογικός αν εδράζεται σε αξιώματα εξαρχής λανθασμένα. Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, τα πάντα στο σύμπαν του Shutter Island ανατρέπονται, οι ρόλοι αλλάζουν χέρια και τίποτα δεν είναι πια ίδιο. Δεν είναι η σεναριακή ανατροπή αυτή καθεαυτή που μένει στη μνήμη, είναι η σιγουριά και το τεράστιο ταλέντο ενός δημιουργού που παίρνει τις αισθήσεις και το μυαλό του θεατή στα χέρια του και τα κατευθύνει όπου εκείνος επιθυμεί με αρχοντική άνεση. Άξιοι συνεργάτες του μια ομάδα ηθοποιών που τα βλέμματά τους και μόνο είναι ικανά να κλονίσουν την πίστη μας σε όσα βλέπουμε και σε εκείνα που πιστεύουμε. Οι ερμηνείες τους χρήζουν εξορισμού επαναπροβολής για να εκτιμηθεί το πραγματικό εύρος και η χαμαιλεόντια δυναμική που τις καθιστούν καίριες υπό οποιαδήποτε εκδοχή της πραγματικότητας. Ολόκληρο το φιλμ συνιστά μια επίδειξη διαλεκτικής (οι διαχωρισμοί καλού – κακού μπορούν να αλλάξουν μέσα σε ένα πλάνο) και ένα φαινομενολογικό παράδοξο που βρίσκει το χωροχρονικό του έρεισμα στην ψυχροπολεμική παράνοια της δεκαετίας του ΄50. Τι μπορεί να ξαφνιάσει και τι να μοιάσει παράλογο σε έναν κόσμο που ζει κάθε στιγμή με το φόβο του πυρηνικού ολέθρου και της ολικής καταστροφής; Το μυθιστόρημα του Dennis Lehane συλλαμβάνει έξοχα το σουρεαλιστικό, αποκαλυπτικό παιχνίδι που διαδραματίστηκε την εποχή εκείνη στο παγκόσμιο σκηνικό και το μεταφέρει σε ένα προσωπικό, σχεδόν υπαρξιακό επίπεδο, όπως συμβολίζεται έξοχα πρώτα από όλα στο διφυή χαρακτήρα του χώρου της δράσης: το νησί, ελεύθερο και ανοιχτό, αλλά ταυτόχρονα τόσο απομακρυσμένο που εγκλωβίζει τους κατοίκους του σε έναν αδιέξοδο λαβύρινθο. Φυσικά, ο Scorsese δε θα μπορούσε να αφήσει την ευκαιρία να πάει χαμένη και με τους σταθερούς, εξαιρετικούς συνεργάτες του (Robert Richardson στη φωτογραφία, Dante Feretti στην καλλιτεχνική διεύθυνση) εικονογραφούν ένα εφιαλτικό σκηνικό, ικανό να κλέψει την ηρεμία μας για πολύ καιρό.

Γεμίζοντας το φιλμ με χιτσκοκικές αναφορές (από τα κουστούμια και τα πλάνα σε πρώτο πρόσωπο μέχρι την ιλιγγιώδη ανάβαση στο φάρο), υιοθετώντας όμως ένα b-movie ύφος που θυμίζει Samuel Fuller (ο πειρασμός του παραλληλισμού με το Shock Corridor είναι ακαταμάχητος), ο Martin παραδίδει μια, πρωτοφανή για τα μέτρα του, υπερστυλιζαρισμένη σκηνοθεσία που τελικά πιάνει απόλυτα το στόχο της χάρη, θαρρείς, στην αμέτρητη γνώση ενός ανθρώπου συνώνυμου με την κινηματογραφική ιστορία. Η απειλητική μουσική χτίζει εξαρχής μια ατμόσφαιρα νευρική και πριν καλά – καλά το σενάριο αρχίσει τις στροφές του, ο θεατής είναι ήδη παραδομένος στο παιχνίδι του φόβου που του έστησε ένας μαέστρος – η Λάμψη του Kubrick και το Μωρό της Ρόζμαρι του Polanski έρχονται στο νου ως παρεμφερή επιτεύγματα πρωτοκλασάτου, υποβλητικού θρίλερ. Ειδικά οι σκηνές των ονείρων του Teddy είναι προορισμένες να ταρακουνήσουν και τους πιο ψύχραιμους με την ανατριχιαστική προσήλωση στη λεπτομέρεια και την υπολογισμένη αρμονία εικόνας και ήχου - ή της απουσίας του, καθώς η επιλογή της σιωπής σε κρίσιμες στιγμές εντείνει την ανησυχία. Αν όμως το Shutter Island μοιάζει σε μια πρώτη ανάγνωση ως μια αριστουργηματική άσκηση ύφους, ο Scorsese τελικώς προχωράει πολύ πιο μακριά. Βρίσκοντας αφορμή στο ψυχασθενικό μα θεραπευτικό παιχνίδι ρόλων που στήνεται στο ίδρυμα του Ashecliffe, φτιάχνει ουσιαστικά μία ταινία μέσα στην ταινία και σε μια αποθέωση της αυτοαναφορικότητας, εξωθεί τον μαρτυρικό σκορσεζικό άντρα στο χείλος του γκρεμού. Ή, αν προτιμάτε, στην απόλυτη απόγνωση της συνειδητοποίησης πως ότι ήταν ζωή, τώρα είναι θάνατος (όπως αυτός περικλείεται σε ένα αλησμόνητο, εξόχως συμβολικό κάδρο– ορόσημο για μια ολόκληρη φιλμογραφία – λίγο πριν το φινάλε). Δεν του μένει παρά να ηγηθεί της βουβής νεκρικής πομπής, μια ύστατη όσο και συνειδητοποιημένη χειρονομία προς την εξιλέωση.

Αχιλλέας Παπακωνσταντής