THE THIRD MAN (1949), του Carol Reed

Μέχρι τους τίτλους τέλους, ο Τρίτος Άνθρωπος φαινομενικά μας έχει αποκαλυφθεί. Πίσω όμως από την επιβλητική παρουσία του Harry Lime, προϊόν κι αιτία μιας εκ των σπανιότερων περιπτώσεων όπου ο κινηματογράφος μετουσιώνεται σε μυθογράφος, κρύβεται ένας «μικρότερης σημασίας» νεκρός. Θύμα της μηχανορραφίας του Ισχυρού, του δολοπλόκου μα δυσπροσδιόριστου μηχανισμού που δημιουργεί φαινόμενα (φαντάσματα) και στηρίζεται σε αυτά για να χτίσει ή να ικανοποιήσει αυτοκρατορίες. Η ανείπωτη Ιστορία των «τρίτων», των αιωνίως άλλων που πραγματώνουν τα σχέδια των λίγων – κατ’ όνομα – πρωταγωνιστών (είτε με το ρόλο του αποδιοπομπαίου τράγου είτε με εκείνον της παράπλευρης απώλειας), εξακολουθεί μέχρι τις μέρες μας.

Στα πρώτα χρόνια μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, όπου και τοποθετείται το αριστούργημα του Carol Reed, βρισκόταν σε ένα εξαιρετικά κομβικό σημείο. Ο πολιτικά φορτισμένος κυνισμός στους διαλόγους ανάμεσα στον Harry και τον Holly απηχεί μια εποχή τρομαγμένη από τα δεινά του πολέμου και παραδομένη στην παράνοια της απειλής μιας νέας, πιο καταστροφικής σύρραξης. «Στην Ιταλία είχαν πολέμους, τρόμο, δολοφονίες κι αιματοχυσίες, άλλα βγήκε ένας Michelangelo, ένας Leonardo ad Vinci και η Αναγέννηση. Στην Ελβετία είχαν πεντακόσια χρόνια δημοκρατίας και ειρήνης και τι έδωσαν; Το ρολόι με τον κούκο...». Στην κλασική αυτή ατάκα, προϊόν φημολογούμενου αυτοσχεδιασμού του Welles, κρύβεται άραγε μια ιστορική αλήθεια ή μήπως το άλλοθι ενός Μακιαβέλι του 20ου αιώνα, όπως ενσαρκώθηκε κατά καιρούς από τον σπουδαίο αυτόν ερμηνευτή; Charles Foster Kane, Mr. Arkadin, Hank Quinlan, Harry Lime – στην πραγματικότητα ένας και μοναδικός χαρακτήρας, λαμπρό και νόθο ταυτόχρονα τέκνο μιας εποχής προδομένης από τη φενάκη της.

Κι αν η ολιγόλεπτη εμφάνιση του Welles έχει σημαδέψει την κινηματογραφική ιστορία (μόνο η περίπτωση Marlon Brando στην Αποκάλυψη Τώρα! μπορεί να συγκριθεί μαζί της), υπήρξαν πολλές συζητήσεις για το βαθμό συμμετοχής του τόσο στο σενάριο όσο και στη σκηνοθεσία του φιλμ. Φήμες που υποτιμούν, αδίκως, την καταπληκτική δουλειά του αινιγματικού Carol Reed. Η σφιχτή, απέριττη αφήγησή του στέκει ως δήλωση στέρεου ελέγχου πάνω σε όλους τους σολίστ της ταινίας: Robert Krasker στη φωτογραφία, Graham Greene στο σενάριο, Alexander Korda στην παραγωγή, όλοι τους φίλοι και συνεργάτες του Άγγλου σκηνοθέτη. Αν σε πρώτη ματιά έχουμε να κάνουμε με τη γνωστή παράδοση της μετατροπής ποπ μυθιστορημάτων σε έξυπνα θρίλερ, όπως περίλαμπρα τη δίδαξαν Hitchcock και Welles, ο Τρίτος Άνθρωπος τελικά ξεπερνάει το επίπεδο μιας απλής άσκησης ύφους. Στα ερείπια της Βιέννης, ορίζει ένα στιλ και γίνεται το απόλυτο φιλμ νουάρ. Στα λιθόστρωτα σοκάκια, υγρά από τις μεταμεσονύκτιες συνομωσίες, με το απειλητικά αδιάφορο zither (ιδιόμορφο, ευρωπαϊκό έγχορδο μουσικό όργανο) να ηχορραγεί από πίσω, ο Reed εμπνεύστηκε ένα φιλμ – σημείο αναφοράς. Εδώ υπάρχει το μεταπολεμικό άγχος και μαζί ένα καίριο σχόλιο για τη μαύρη αγορά του δυτικού κόσμου, την εκμετάλλευση ενός ταλαιπωρημένου από τον πόλεμο λαού και την ανωμαλία της εποπτείας από ξένες συμμαχικές δυνάμεις. Το 1949 ο «τρίτος άνθρωπος» βρισκόταν στη Βιέννη, σήμερα θα κρύβεται στη Βαγδάτη, αύριο που;

Πίσω από τη διαχρονική ουσία, όμως, κρύβεται μια φορμαλιστική πανδαισία. Οι ανορθόδοξες γωνίες λήψεις, η ανησυχητικά αδιάφορη μουσική, οι παράξενες σκιές που εξομοιώνουν απόλυτα τις νυχτερινές σκηνές με εκείνες που λαμβάνουν χώρα υπό το φως της ημέρας, ακόμα και οι συχνά αμετάφραστοι διάλογοι στα γερμανικά, όλα εντείνουν μια ατμόσφαιρα αδιευκρίνιστου φόβου που όμοιά της ελάχιστες φορές έχουμε αισθανθεί. Οι φαινομενικά παράταιρες σκηνές χιούμορ απλώνουν ένα σύννεφο νοσηρό πάνω από την αφήγηση όπου ο «καλός» καταδικάζεται από την αφέλειά του και ο ευφυέστερος «κακός» από την υπερβολή του. Η τελική σεκάνς της καταδίωξης στους υπονόμους, ακηλίδωτη από τις αναρίθμητες μέχρι σήμερα απόπειρες αντιγραφής της, συνιστά πιθανότατα τη σπουδαιότερη κλιμάκωση που συναντήσαμε στο σινεμά. Δε μένει παρά μια ανταλλαγή βλέμματος δύο φίλων πριν το οριστικό αντίο και η αφελής προσδοκία αναγνώρισης από τη γυναίκα που αγάπησε και απλά τον προσπερνά, για να συνειδητοποιήσει ο Holly - και μαζί του ο θεατής - ότι κάθε ηθική επιλογή έχει και το τίμημά της.

Αχιλλέας Παπακωνσταντής