Πέμπτη 25 Φεβρουαρίου 2010

SHUTTER ISLAND (2010), του Martin Scorsese


"Τι είναι καλύτερο; Να πεθάνεις σαν καλός άνθρωπος ή να ζεις σαν τέρας;"
Φορώντας το προσωπείο του ήρωα - ντετέκτιβ, συνειδητά αυτή τη φορά όπως αφήνει το αποφασισμένο του βλέμμα να εννοηθεί, ο ήρωας του συγκλονιστικού Leonardo DiCaprio επιλέγει την πλέον οδυνηρή οδό για τη λύτρωση. Επιθυμεί διακαώς να απαλλαχθεί από τις αναμνήσεις, αυτή την αιώνια καταδίκη του Ανθρώπου που δεν μπορεί ποτέ να κρατήσει κοντά του ότι τον κάνει ζωντανό (οι στιγμές) και αδυνατεί να ανακουφιστεί από εκείνα που τον πληγώνουν (οι μνήμες). Η θύμηση στέκει σαν ένα τραύμα ανοιχτό, ευαίσθητο σε κάθε μορφής ερεθίσματα, δίνοντας τροφή σε μια διαρκώς ανακυκλούμενη ενοχή: για όσα επιλέξαμε, για όσα προσπεράσαμε, για όσα δεν καταφέραμε να αποτρέψουμε. Αυτό το προπατορικό αμάρτημα της ενοχής μοιάζει να υφίσταται εκ γενετής σε κάθε σκορσεζικό ήρωα, ίδιον μιας καθολικής ανατροφής που στιγμάτισε μια για πάντα τον σκηνοθέτη στην παιδική του ηλικία. Θαρρείς πως αποφάσισε να κάνει ταινίες για να θεραπευτεί από αυτό το βάρος, για να πλάσει έναν κόσμο δικό του, μέσα στον οποίο όλα μπορούν να διορθωθούν, όλα μπορούν να οργανωθούν σε μία τάξη ανώδυνη. Όμως, κανείς δεν μπορεί να ζει μέσα σε μια πλάνη για πάντα, ούτε καν ένας θεός - και ο σκηνοθέτης είναι ο Θεός για όσα και όσους κατοικούν την κάθε ταινία του. Και όταν έρθει η κρίσιμη στιγμή, τα όρια ανάμεσα στην αλήθεια και το ψέμα κινδυνεύουν να είναι εξαιρετικά δυσδιάκριτα.

Όλα είναι σχετικά, ακόμα και ο μεγαλύτερος παραλογισμός μπορεί να μοιάζει λογικός αν εδράζεται σε αξιώματα εξαρχής λανθασμένα. Μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα, τα πάντα στο σύμπαν του Shutter Island ανατρέπονται, οι ρόλοι αλλάζουν χέρια και τίποτα δεν είναι πια ίδιο. Δεν είναι η σεναριακή ανατροπή αυτή καθεαυτή που μένει στη μνήμη, είναι η σιγουριά και το τεράστιο ταλέντο ενός δημιουργού που παίρνει τις αισθήσεις και το μυαλό του θεατή στα χέρια του και τα κατευθύνει όπου εκείνος επιθυμεί με αρχοντική άνεση. Άξιοι συνεργάτες του μια ομάδα ηθοποιών που τα βλέμματά τους και μόνο είναι ικανά να κλονίσουν την πίστη μας σε όσα βλέπουμε και σε εκείνα που πιστεύουμε. Οι ερμηνείες τους χρήζουν εξορισμού επαναπροβολής για να εκτιμηθεί το πραγματικό εύρος και η χαμαιλεόντια δυναμική που τις καθιστούν καίριες υπό οποιαδήποτε εκδοχή της πραγματικότητας. Ολόκληρο το φιλμ συνιστά μια επίδειξη διαλεκτικής (οι διαχωρισμοί καλού – κακού μπορούν να αλλάξουν μέσα σε ένα πλάνο) και ένα φαινομενολογικό παράδοξο που βρίσκει το χωροχρονικό του έρεισμα στην ψυχροπολεμική παράνοια της δεκαετίας του ΄50. Τι μπορεί να ξαφνιάσει και τι να μοιάσει παράλογο σε έναν κόσμο που ζει κάθε στιγμή με το φόβο του πυρηνικού ολέθρου και της ολικής καταστροφής; Το μυθιστόρημα του Dennis Lehane συλλαμβάνει έξοχα το σουρεαλιστικό, αποκαλυπτικό παιχνίδι που διαδραματίστηκε την εποχή εκείνη στο παγκόσμιο σκηνικό και το μεταφέρει σε ένα προσωπικό, σχεδόν υπαρξιακό επίπεδο, όπως συμβολίζεται έξοχα πρώτα από όλα στο διφυή χαρακτήρα του χώρου της δράσης: το νησί, ελεύθερο και ανοιχτό, αλλά ταυτόχρονα τόσο απομακρυσμένο που εγκλωβίζει τους κατοίκους του σε έναν αδιέξοδο λαβύρινθο. Φυσικά, ο Scorsese δε θα μπορούσε να αφήσει την ευκαιρία να πάει χαμένη και με τους σταθερούς, εξαιρετικούς συνεργάτες του (Robert Richardson στη φωτογραφία, Dante Feretti στην καλλιτεχνική διεύθυνση) εικονογραφούν ένα εφιαλτικό σκηνικό, ικανό να κλέψει την ηρεμία μας για πολύ καιρό.

Γεμίζοντας το φιλμ με χιτσκοκικές αναφορές (από τα κουστούμια και τα πλάνα σε πρώτο πρόσωπο μέχρι την ιλιγγιώδη ανάβαση στο φάρο), υιοθετώντας όμως ένα b-movie ύφος που θυμίζει Samuel Fuller (ο πειρασμός του παραλληλισμού με το Shock Corridor είναι ακαταμάχητος), ο Martin παραδίδει μια, πρωτοφανή για τα μέτρα του, υπερστυλιζαρισμένη σκηνοθεσία που τελικά πιάνει απόλυτα το στόχο της χάρη, θαρρείς, στην αμέτρητη γνώση ενός ανθρώπου συνώνυμου με την κινηματογραφική ιστορία. Η απειλητική μουσική χτίζει εξαρχής μια ατμόσφαιρα νευρική και πριν καλά – καλά το σενάριο αρχίσει τις στροφές του, ο θεατής είναι ήδη παραδομένος στο παιχνίδι του φόβου που του έστησε ένας μαέστρος – η Λάμψη του Kubrick και το Μωρό της Ρόζμαρι του Polanski έρχονται στο νου ως παρεμφερή επιτεύγματα πρωτοκλασάτου, υποβλητικού θρίλερ. Ειδικά οι σκηνές των ονείρων του Teddy είναι προορισμένες να ταρακουνήσουν και τους πιο ψύχραιμους με την ανατριχιαστική προσήλωση στη λεπτομέρεια και την υπολογισμένη αρμονία εικόνας και ήχου - ή της απουσίας του, καθώς η επιλογή της σιωπής σε κρίσιμες στιγμές εντείνει την ανησυχία. Αν όμως το Shutter Island μοιάζει σε μια πρώτη ανάγνωση ως μια αριστουργηματική άσκηση ύφους, ο Scorsese τελικώς προχωράει πολύ πιο μακριά. Βρίσκοντας αφορμή στο ψυχασθενικό μα θεραπευτικό παιχνίδι ρόλων που στήνεται στο ίδρυμα του Ashecliffe, φτιάχνει ουσιαστικά μία ταινία μέσα στην ταινία και σε μια αποθέωση της αυτοαναφορικότητας, εξωθεί τον μαρτυρικό σκορσεζικό άντρα στο χείλος του γκρεμού. Ή, αν προτιμάτε, στην απόλυτη απόγνωση της συνειδητοποίησης πως ότι ήταν ζωή, τώρα είναι θάνατος (όπως αυτός περικλείεται σε ένα αλησμόνητο, εξόχως συμβολικό κάδρο– ορόσημο για μια ολόκληρη φιλμογραφία – λίγο πριν το φινάλε). Δεν του μένει παρά να ηγηθεί της βουβής νεκρικής πομπής, μια ύστατη όσο και συνειδητοποιημένη χειρονομία προς την εξιλέωση.

Αχιλλέας Παπακωνσταντής

10 σχόλια:

lt.aldo raine είπε...

εγώ που δεν έχω δει την ταινία...να διαβάσω ελευθερα?

theachilles είπε...

Τι να σου πω φίλε aldo. Δεν αναφέρω κάτι που θα καταλάβεις χωρίς να έχεις δει την ταινία, νομίζω, αλλά από την άλλη εγώ προσωπικά προτιμώ να μη διαβάζω το παραμικρό πριν δω ένα φιλμ. Πάντως δεν υπάρχουν συγκεκριμένες, αποκαλυπτικές αναφορές.

Annie_Hall είπε...

Εγώ θα το δω σήμερα και διάβασα απλά σκόρπιες προτάσεις από το κείμενό σου για να δω αν είναι τόσο καλό όσο το περιμένω. Μάλλον είναι καλύτερο :) Αύριο θα τα πούμε, λοιπόν

Annie_Hall είπε...

Και τελικά ήταν καλύτερο! Διάβαζα μια συνέντευξή του για το ποιες ταινίες χρησιμοποίησε ως αναφορές και ήταν τόσο μεγάλη η ποικιλία που τρόμαξα :) Μάζεψα καμιά δεκαριά που θέλω να δω!

Τρομερή δουλειά έκανε, το μόνο κακό είναι ότι τώρα δεν έχουμε κάτι άλλο δικό του να περιμένουμε :(

kioy είπε...

Ωραίο κείμενο Αχιλλέα!

Νομίζω από την πρώτη σκηνή ο Scorsese μας προειδοποιεί για ένα σκοτεινό Καφκικό σύμπαν. Μια αναμέτρηση στα μύχια του εσωτερικού. Το οποίο θεμελιώνεται σε αυτά που ευστόχως λες, μνήμες-στιγμές ποιημένες σε χρόνο τρίτο ως ενοχές ή νοσταλγίες.

Πόσο ευρυματική η απαγόρευση των όπλων σε αυτή την εναρκτήρια σκηνή. Υπαγορεύοντας τη μηδανιμή εξουσία αμς, δύναμη μας στον θάλαμο της έσω ζωής μας που μας μορφώνει!

ΣΠΟΙΛΕΡΙΑΣΑ ε;

Τεσπα. Καλημέρα!

neutrino είπε...

Όπως σου είπα από την πρώτη γρήγορη ανάγνωση του κειμένου είναι, πολύ απλά, ίσως ό,τι καλύτερο έχεις γράψει. Άξια μια τέτοια ταινία ενός τέτοιου κειμένου.

Θα μπορούσα να πάρω πρόταση-πρόταση και να διατυμπανίζω πόσο ιδιοφυώς έχεις συλλάβει σε κάθε λέξη σου τις τόσες πτυχές αυτής της ασύλληπτα πολυεπίπεδης ταινίας: Η Ενοχή, η επιμονή της Μνήμης, η τραγικότητα του (εκάστοτε) Σκορσεζικού Ήρωα, η απόλυτη εξουσία του σκηνοθέτη-θεού αλλά και το μάταιο μιας λύτρωσης που δεν επέρχεται ποτέ (τόσο για τους χαρακτήρες όσο και για τον δημιουργό), η διττή υπόσταση του σκηνοθετημένου roleplay που είναι ταυτόχρονα ένα αυτοαναφορικό σχόλιο για τον ίδιο τον κινηματογράφο.
Και φυσικά, όλες οι αρετές αυτού που ονομάζεις περιληπτικά "άσκηση ύφους" και δικαίως εγκωμιάζεις -η επιλογή των ηθοποιών, η καθοδήγησή τους (ο Ιανός Kingsley είναι το κάτι άλλο, ο DiCaprio και μόνο για την εκφορά της τελευταίας φράσης και το βλέμμα του αξίζει όλα τα βραβεία του κόσμου), ο τρόπος που έστησε αυτό το bmovie με τα αμέτρητα σινεφιλικά κλεισίματα ματιού -πραγματικά αμέτρτα σημεία για τα οποία θα μπορούσε να χυθεί πολύ μελάνι. Αλλά νομίζω ότι όλα αυτά είναι περιττά -η καλύτερη απάντηση σε αυτό το κείμενο είναι η επαναπροβολή.

Επομένως, to make a long story short, ένα αριστουργηματικό κείμενο για ένα αριστούργημα. Είχα πει στον εαυτό μου ότι δεν θα quotaρω από το κείμενό σου, αλλά αυτή η πρόταση μου είναι απλώς ακαταμάχητη (και είναι άλλωστε και η ραχοκοκκαλιά της ταινίας συμπυκνωμένη σε λίγες λέξεις): "η θύμηση στέκει σαν ένα τραύμα ανοιχτό, ευαίσθητο σε κάθε μορφής ερεθίσματα, δίνοντας τροφή σε μια διαρκώς ανακυκλούμενη ενοχή: για όσα επιλέξαμε, για όσα προσπεράσαμε, για όσα δεν καταφέραμε να αποτρέψουμε".

theachilles είπε...

Annie,
μην αγχώνεσαι. Ο Marty είναι υπερπαραγωγικός και ήδη υπάρχουν δύο ταινίες του σε pre-production. Όσο για τις αναφορές, υπάρχουν πραγματικές πάρα πολλές μέσα στην ταινία, αλλά το μεγαλείο του Scorsese είναι ότι δε μένει στις επιρροές αλλά τις ενσωματώνει στο δικό του προσωπικό στυλ (κάτι που, ας πούμε, δεν έχει καταφέρει σε απόλυτο βαθμό ο αγαπημένος σου Κουέντιν).

kioy,
Υπάρχει και ένα οξύ πολιτικό σχόλιο για την Αμερική στο Shutter Island που ίσως θα έπρεπε να συζητήσουμε εκτενώς εδώ στα σχόλια, μιας και στο κείμενο επικεντρώθηκα στην υπαρξιακή πλευρά που όπως πάντα κατέχει εξέχουσα θέση στο σκορσεζικό σύμπαν. Περιμένω τις θέσεις σου.

Μαριάννα,
σε ευχαριστώ πολύ για τον καλό λόγο και το ενδιαφέρον σχόλιο.
Πραγματικά, αυτή η τελευταία φράση του DiCaprio είναι μια από τις σπάνιες ερμηνευτικές στιγμές που δυο μόνο λόγια σε συγκλονίζουν και σε αφήνουν να αναρωτιέσαι πώς κατάφερε να τα ξεστομίσει. Από την πρόσφατη μνήμη, μόνο η τελευταία φράση του Brokeback Mountain μπορεί να συγκριθεί.
Όσο για την ενοχή, πρόκειται για μια σταθερά παρούσα έννοια στις ταινίες του Martin, άλλοτε διακωμωδώντας το βάρος της και άλλοτε φτάνοντας στα ύψιστα επίπεδα μιας τραγωδίας (οπως στο Shutter Island).

kioy είπε...

Για το πολιτικό σχόλιο φίλε Αχιλλέα από που να αρχίσουμε;

Βέβαια κατά τη γνώμη μου το κειμενό σου εφάπτεται ευστοχότατα (και) αυτού, καθώς δε μπορώ να κάνω ρητή διάκριση στην ψυχολογική-πολιτική-κοινωνική δήλωση της ταινίας.

Ο Σκορσέζε ρίχνει ευρυματικά έναν απόστρατο πολέμου μέσα στο προσωπικό καθαρτήριο. Όπου τώρα το role playing αντιστρέφεται. Απο δράστης, υποβαθμίζεται σε αντικείμενο. Απόλυτα παραδομένο ως κτήμα των πράξεων του. Στις οποίες δεν έχει καμία εξουσία. Η αρένα αναποδογυρίζει, και ο LDC είναι καταδικασμένος να δεχτεί γοερά όλα τα ραπίσματα των συνεπειών (και) του (πολιτικού) παρελθόντος. Όχι ο Σκορσέζε δεν ηθικολογεί. Αυτός είναι ο (μόνος) δρόμος για τη θεραπεία...

Και εκεί ο δαιμόνιος σκηνοθέτης, τοποθετώντας σε περίοπτη θέση τον σύγχρονο πυρηνικό όλεθρο, μας προειδοποιεί για το ασύλλυπτο μέγεθος των πληγμάτων που επρόκειτο να γνωρίσει η ανθρωπότητα. Όχι ως Θεία τιμωρία. Αλλά ως καταναγκαστική θεραπεία. Αν...

Καληνύχτα!

enimerwsi είπε...

Πολύ καλή κριτική Αχχιλέα

δημοσιεύτηκες και εδώ μπράβο

http://www.enimerwsi.com/2010/02/shutter-island-2010-martin-scorsese.html

theachilles είπε...

kioy,
πολύ σωστά τα όσα λες. Η σκηνή της παράδοσης των όπλων στην αρχή είναι ενδεικτική, όπως αναφέρεις και στο πρώτο σου σχόλιο. Θα ήθελα να επισημάνω μία ακόμα παρόμοιας δυναμικής σκηνή. Όταν οι Αμερικάνοι στρατιώτες εισέρχονται στο Ντάχαου και αντικρίζουν αποσβολωμένοι τους σωρούς πτωμάτων σε στοίβες στην μία πλευρά του στρατοπέδου, στη συνέχεια σκοτώνουν εν ψυχρώ τους Γερμανούς στρατιώτες γεμίζοντας με πτώματα και την απέναντι πλευρά. Ο Σκορσέζε το εικονογραφεί με ένα έξοχο τράβελινγκ - το τράβελινγκ του θανάτου. Άλλο ένα βήμα προς το κλίμα παράνοιας που σοφά καλλιεργεί η ταινία.

enimerwsi.gr
Σ'ευχαριστώ για τον καλό λόγο και την αναδημοσίευση.

Δημοσίευση σχολίου