ΕΝΑ ΒΡΑΔΥ ΜΕ ΤΟΝ GEORGES MELIES

Η εκπληκτική κασετίνα των Flicker Alley/Blackhawk Films αποδίδει ένα γεμάτο σεβασμό και πάθος φόρο τιμής στον πρώτο μάγο του σινεμά, Georges Méliès. Στους πέντε δίσκους της θα βρείτε αποκατεστημένες κόπιες από 173 διασωθείσες ταινίες του Γάλλου πρωτοπόρου, καθώς και το ντοκιμαντέρ Le Grand Méliès, που ο Georges Franju σκηνοθέτησε το 1952. Με άλλα λόγια, περισσότερες από 13 ώρες ενός κινηματογράφου που γεννάει την έμπνευση μέσα από την αθωότητα. Μετά από μια βδομάδα απόλαυσης και επαναληπτικών προβολών, τα Παράλληλα Βλέμματα σας καλούν να ταξιδέψετε στο όνειρο με οδηγό τον άνθρωπο που με τη φαντασία του απέδειξε πως τίποτα δεν είναι αδύνατο. Ακολουθεί μια επιλογή από 37+1 φιλμ του Méliès, άλλα λόγω ιστορικής-αισθητικής σημασίας κι άλλα λόγω απόλαυσης. Εν τέλει, το βασικό κριτήριο είναι η δημιουργία μιας πρότασης για ένα κινηματογραφικό βράδυ αφιερωμένο σε παιδιά ...κάθε ηλικίας.

PARTIE DE CARTES (1896)

Έξι μήνες μετά την πρώτη προβολή των αδερφών Lumière στο Παρίσι, κι αφού προσπάθησε ανεπιτυχώς να πείσει τους εφευρέτες του Cinématographe να του πουλήσουν τη θαυματουργή μηχανή τους, ο πολυμήχανος Méliès θα κατασκευάσει τη δική του κάμερα και θα ξεκινήσει το δικό του, ολότελα προσωπικό ταξίδι (που έμελλε να κρατήσει δεκαοκτώ χρόνια). Το πρώτο φιλμ που θα γυρίσει, ονόματι Partie de Cartes, είναι ένα απλό πείραμα που ακολουθεί την πρακτική των Lumière. Μία και μόνο λήψη, με την κάμερα να καταγράφει όσο ο ίδιος και δύο φίλοι του κάθονται σε ένα τραπέζι παίζοντας χαρτιά.

ESCAMOTAGE D'UNE DAME CHEZ ROBERT HOUDIN (1896)

Για τον Méliès, αλλά και για τους θεατές του τέλους του 19ου αιώνα, ο κινηματογράφος δεν ήταν μια απομονωμένη εφεύρεση. Εγγραφόταν σε μια ολόκληρη παράδοση του "θεάματος" που περνούσε από το θέατρο, τις παραστάσεις ταχυδακτυλουργών και τη Μαγική Λατέρνα. Ιδιοκτήτης και showman στο θέατρο Robert Houdin στο Παρίσι εδώ και μια δεκαετία σχεδόν, ο Méliès φροντίζει να εντάξει το νέο του έργο στην μακροχρόνια πρακτική του. Στο Escamotage d'une dame chez Robert Houdin, θέτει τις βάσεις για το περίφημο cinéma-attraction, το κινηματογράφο ως παράσταση. Κυρίως, όμως, είναι σε αυτό το φιλμ που θα χρησιμοποιήσει για πρώτη φορά το διάσημο τρικ της αλλαγής (truc par substitution ή truc par arrêt), με το οποίο μεταφέρει αυτούσιο το θέαμα του ταχυδακτυλουργού στο σινεμά, με μία τεχνική εγγενή στο κινηματογραφικό μέσο. Παράλληλα, τίθεται το πολύ ενδιαφέρον θεωρητικό ερώτημα για αν έχουμε εδώ, εν έτη 1896, την πρώτη καταγεγραμμένη περίπτωση κινηματογραφικού μοντάζ: άλλωστε τεχνικά, σίγουρα πρόκειται για "κόψιμο και κόλλημα" του φιλμ.

LA PRISE DE TOURNAVOS (1897)

Η πρώτη ιστορική ταινία του Méliès σηματοδοτεί ταυτόχρονα και την πρώτη φορά στα κινηματογραφικά χρονικά που παρουσιάζεται η αναπαράσταση ενός πραγματικού γεγονότος. Ο Γάλλος πρωτοπόρος εμπνεύστηκε από την εισβολή των Τούρκων στον Τύρναβο, όπως ενημερώθηκε για αυτήν από τη στήλη μιας εφημερίδας. Η σκηνή μετατρέπεται σε πεδίο μάχης και η δράση τέμνει το χώρο καθώς απλώνεται σε τρία επίπεδα σε βάθος.

PANORAMA PRIS D'UN TRAIN EN MARCHE (1898)

Σημαντικής ιστορικής αξίας φιλμ, με τον Méliès να προχωράει παραπέρα τα πρώτα εγχειρήματα των αδελφών Lumière. Εδώ η κάμερα δεν είναι τοποθετημένη στο σταθμό, περιμένοντας την είσοδο του τρένου. Αντιθέτως, ο δαιμόνιος Γάλλος μάγος βάζει μια κάμερα στην κορυφή ενός βαγονιού και καταγράφει την πορεία της αμαξοστοιχίας και μαζί ένα πανόραμα της πόλης του Παρισιού. Αν προσέξετε, θα δείτε μερικούς περαστικούς του 1898 να απολαμβάνουν αμέριμνοι τη βόλτα τους. Ανεκτίμητο.

LE MAGICIEN (1898)

Εντυπωσιακή ταχυδακτυλουργική επίδειξη του τρικ της αντικατάστασης με τον Méliès να σημειώνει μία ακόμα τεχνική ανακάλυψη: τη διπλοτυπία, που με τον κατάλληλο σχεδιασμό, ενώνει δύο εικόνες χωρίς εμφανή σημάδια συγκόλλησης, δημιουργώντας αποτελέσματα ...μαγικά.

LA LUNE A UN METRE (1898)

Η πρώτη εμφάνιση του Αστρονόμου, χαρακτήρα-σήμα κατατεθέν της κινηματογραφικής μυθολογίας του Méliès. Επίσης, για πρώτη φορά στο σινεμά έχουμε αλλαγή ντεκόρ (και μάλιστα εις τριπλούν), δείγμα εξέλιξης στην αφηγηματική λογική του σκηνοθέτη.

CENDRILLON (1899) - CENDRILLON (1912)

Δειλά-δειλά, ο Méliès χτίζει το πρώτο αφηγηματικό φιλμ του, που απλώνεται σε διάρκεια (πέντε λεπτά, η μεγαλύτερη ταινία του σκηνοθέτη έως τότε), κι αποτελείται από μια διαδοχή ταμπλό, που ακολουθούν την ιστορία της Σταχτοπούτας με αρχή, μέση και τέλος. Θα μπορούσε δικαίως να υποστηριχθεί πως πρόκειται για το πρώτο μιούζικαλ στην ιστορία του σινεμά. Ωστόσο, η μεγάλη καινοτομία του φιλμ ήταν η πρώτη χρήση του fondu enchaîné. Δεκατρία χρόνια αργότερα, το 1912, ο Méliès θα διασκευάσει για δεύτερη φορά το μύθο της σταχτοπούτας. Θα μας εντυπωσιάσει και εκεί, αισθανόμενος τη "δραματική" κι αισθητική σημασία του να πλησιάσει την κάμερα στα πόδια των υποψήφιων νυφών τη στιγμή που δοκίμαζαν το γυάλινο γοβάκι.

L'HOMME ORCHESTRE (1900)

Ο Méliès πολλαπλασιάζεται επί της οθόνης, γίνεται κυριολεκτικά ένας άνθρωπος-ορχήστρα και αποκαλύπτει τη δύναμη του σινεμά να μας λυτρώνει από τη σκλαβιά του σώματός μας. Ο τρόπος που εκτελούνται το εφέ της διπλοτυπίας και το τρικ της αλλαγής, μαρτυρούν τη λεπτομερέστατη δουλειά του σκηνοθέτη από λήψη σε λήψη.

JEANNE D'ARC (1900)

Με το Cendrillon, ο Méliès έκανε το πρώτο άνοιγμα προς ένα σινεμά αφηγηματικό. Στο Jeanne d'Arc προχωράει ένα βήμα παραπέρα, με ένα ιστορικό έπος, εναλλαγή σκηνικών και μεγαλύτερη σε διάρκεια αφήγηση. Ο επιχρωματισμός του φιλμ το κάνει πιο εντυπωσιακό, όπως κι ο ευφυής τρόπος με τον οποίο ο Méliès χρησιμοποιεί μια χούφτα ηθοποιούς δίνοντας την εντύπωση ότι διαθέτει πολυάριθμους κομπάρσους.

NOUVELLES LUTTES EXTRAVAGANTES (1900)

Δύο ξεκαρδιστικά λεπτά ανατροπής του πανάρχαιου αθλήματος/θεάματος της πάλης, με καθαρόαιμα κινηματογραφικά τρικ.

BARBE-BLEUE (1901)

Μπορεί να μη ξέφυγε ποτέ ολοκληρωτικά από το ονομαζόμενο cinéma d'attractions, θα ήταν λάθος ωστόσο να αγνοήσουμε το γεγονός ότι ο Méliès ήταν ταυτόχρονα κι ο δημιουργός των πρώτων κινηματογραφικών αφηγήσεων. Μετά τα Cendrillon, Jeanne d'Arc και Rêve de Noël, το Barbe-bleue είναι ίσως η πιο φιλόδοξη ιστορία του Γάλλου πρωτοπόρου, με αρχή, μέση και τέλος, κι άφθονα fondu enchaîné. Όπως επίσης και μερικές άκρως τρομακτικές στιγμές. Η τάση του Méliès προς το γκροτέσκο ήταν άλλωστε εμφανής και στις πιο ανάλαφρες δημιουργίες του. Εδώ εμπνέεται από τον μύθο του Barbe-Bleue για να χαρίσει στιγμές ανατριχίλας στη σκηνή που η άτυχη σύζυγός του ανακαλύπτει το δωμάτιο με τις δολοφονημένες γυναίκες.

L'HOMME A LA TETE EN CAHOUTCHOUC (1901)

Σε ένα από τα πιο διάσημα φιλμ του, ο Méliès πειραματίζεται με τη διπλοτυπία δύο κάδρων που παρουσιάζουν διαφορετική απόσταση ανάμεσα στην κάμερα και το αντικείμενο που κινηματογραφεί. Το αποτέλεσμα είναι η άκρως σημαντική αποκάλυψη της δυνατότητας της μεγάλης οθόνης να "παίζει" με την έννοια της προοπτικής, εδώ με αποτελέσματα ασυγκράτητα αστεία. Ενθουσιασμένος με την ανακάλυψή του, ο Méliès θα χρησιμοποιήσει το ίδιο τρικ στα αμέσως επόμενα φιλμ του, Le Diable Géant και Nain et Géant.

LE VOYAGE DANS LA LUNE (1902)

Το αναμφισβήτητο αριστούργημα του Méliès, φιλμ που τον μετέτρεψε σε μυθοπλάστη του μεγέθους ενός Ιούλιου Βερν και που χάρισε στο σινεμά μερικές από τις πιο μαγικές-μυθικές εικόνες του. Στοίχειωσε, κι εξακολουθεί να στοιχειώνει, τα όνειρα των θεατών και ενέπνευσε άπειρους σκηνοθέτες. Μα περισσότερο από όλα, απέδειξε πως η φαντασία αυτού του ανθρώπου δε γνώριζε όρια και ο κινηματογράφος ήταν ο φυσικός του προορισμός. Και ποιος δε θα ήθελε να παρακολουθεί τα όνειρα του Méliès...

EQUILIBRE IMPOSSIBLE (1902)

Ήδη, με την αμέσως προηγούμενη ταινία του, L'Homme Mouche, ο Méliès έχει ανακαλύψει το τρικ της διπλοτυπίας με δύο κάδρα που παρουσιάζουν σημαντική διαφορά στη γωνία λήψης τους. Εδώ, όμως, θα συνδυάσει περισσότερα των δύο κάδρα, με εναλλαγή 90 μοιρών, και τα αποτελέσματα είναι ομολογουμένως εντυπωσιακά.

LE VOYAGE DE GULLIVER A LILLIPUT ET CHEZ LES GEANTS (1902)

Από την προηγούμενη χρονιά, ο Méliès είχε προχωρήσει σε δοκιμές τρικ βασισμένων στη διαφορά προοπτικής. Εδώ, η προοπτική γεννάται από διπλοτυπίες υπολογισμένες στην ακρίβεια, με την απόσταση της κάμερα από το αντικείμενο που φιλμάρει να αποτελεί κάθε φορά το σημείο κλειδί. Μάλιστα, οι άνθρωποι εδώ πλησιάζουν κοντύτερα από ποτέ την κάμερα, σε πλάνα μεσαία προς κοντινά. Τα εντυπωσιακά χρώματα αυξάνουν την απόλαυση του θεατή.

UN MALHEUR N'ARRIVE JAMAIS SEUL (1903)

Πρωτόλεια slapstick κωμωδία με μπουρλέσκ καταβολές από έναν Méliès σε κέφια, που παρά το μετωπικό καδράρισμα εκμεταλλεύεται κάθε γωνιά του κάδρου για να στήσει τα αστεία του, αποδεικνύοντας την ενστικτώδη γνώση του για το mise en scène. Ο Chaplin και ο Keaton του οφείλουν πολλά.

LE MELOMANE (1903)

Σε ένα από τα πιο εντυπωσιακά του δημιουργήματα, ο Méliès ...ξεριζώνει κάμποσες φορές του κεφάλι του για να θέσει τις νότες πάνω στο πεντάγραμμο των καλωδίων. Γκροτέσκο αλλά πανέξυπνο, αφήνει μέχρι σήμερα τους μελετητές του κινηματογράφου να αναρωτιούνται με ανοιχτό το στόμα για το πώς αυτός ο μάγος της μεγάλης οθόνης επετύγχανε τέτοια ακρίβεια στις διπλοτυπίες του.

LE MONSTRE (1903)

Ένας  κατάμαυρος μα συγκινητικός στοχασμός πάνω στην αθανασία που μόνο το σινεμά δύναται να προσφέρει, έστω κι απατηλά. Ένας δυστυχισμένος Αιγύπτιος πρίγκιπας, θα δει τη γυναίκα του να ανασταίνεται χάρη στα μαγικά ενός περιπλανώμενου δερβίση - θαύμα που αποδεικνύεται πρόσκαιρο.

LE ROYAUME DE FEES (1903)

Στηριζόμενος πάντα σε μύθους γνωστούς, ώστε να εξασφαλίζει την αναγνωσιμότητα του έργου του, ο Méliès παραδίδει ένα καταπληκτικό για τα δεδομένα της εποχής έπος. Ο επιχρωματισμός του φιλμ με χρώματα ζαχαρωτά κάνει το Le Royaume de Fées να μοιάζει βγαλμένο από τα παραμύθια των ονείρων μας.

LA LANTERNE MAGIQUE (1903)

Η αυτοαναφορικότητα στον κινηματογράφο γεννήθηκε πολύ νωρίτερα από ό,τι πιστεύατε. Εν έτη 1903, ο Méliès χτίζει ένα συγκινητικό φόρο τιμής στο σινεμά, αυτό το μαγικό μέσο που ζωντανεύει τους ανθρώπους πάνω σε ένα κομμάτι πανί. Ο τίτλος της ταινίας αποδεικνύει τη θέση του σινεμά στη (καλλι)τεχνική κουλτούρα της εποχής. Οι παραστάσεις μαγικής λατέρνας ήταν διαδεδομένες κι αγαπητές εδώ και δύο περίπου αιώνες.

LE ROI DU MAQUILLAGE (1904)

Στα τρία περίπου λεπτά του φιλμ, ο Méliès στέκεται κοντύτερα στην κάμερα από ποτέ, σε ένα μεσαίο πλάνο που ασυνείδητα υπογραμμίζει νέες δυνατότητες στην κινηματογραφική αναπαράσταση της ανθρώπινης πραγματικότητας. Ασυνείδητα; Μάλλον όχι, αφού το θέμα της ίδιας της ταινίας είναι η δύναμη της μεταμόρφωσης μέσα στις τέσσερις πλευρές του κινηματογραφικού κάδρου - έτη φωτός μπροστά από τον ...φτωχό καμβά ενός ζωγράφου.

UN MIRACLE SOUS L'INQUISITION (1904)

Εφαρμόζοντας τα αγαπημένα του τρικ, ο Méliès ανακάλυπτε άθελά του, ίσως, τη δυνατότητα του κινηματογράφου να διορθώνει ιστορικές αδικίες, έναν αιώνα πριν τον Tarantino.

VOYAGE A TRAVERS L'IMPOSSIBLE (1904)

Το πρώτο sequel στην κινηματογραφική ιστορία, μπορεί να μην άγγιξε την εικονική διάσταση του Voyage dans la Lune, ωστόσο επιτυγχάνει να είναι πιο εντυπωσιακό, χάρη και στον επιχρωματισμό του. Πρόκειται για το πιο φιλόδοξο φιλμ της έως τότε καριέρας του Méliès (αγγίζει τα είκοσι λεπτά σε διάρκεια), ο οποίος βέβαια πατάει βήμα προς βήμα στη δομή και την αφήγηση του προ διετίας φιλμ του. Εδώ, το όχημα των ανθρώπων δε θα προσκρούσει στο Φεγγάρι, αλλά στον  Ήλιο, δίνοντας αφορμή για μια σειρά από εντυπωσιακές σκηνές.

LE PALAIS DE MILLE ET UNE NUITS (1905)

Αναμφισβήτητα το μεγαλύτερο έπος στην έως τότε φιλμογραφία του Méliès, απηχεί το ανατολίτικο ύφος του θέματός του, ενώ μας έχει διασωθεί μόνο εν μέρει επιχρωματισμένο.

JACK LE RAMONEUR (1906)

Εκτός από μάστορας της κωμωδίας και ταχυδακτυλουργός της εικόνας, ο Méliès μπορούσε να αφηγηθεί εξίσου καλά και μικρές, συγκινητικές ιστορίες. Στο Jack le Ramoneur, παρακολουθούμε την περίπτωση ενός φτωχού καπνοδοχοκαθαριστή που ονειρεύεται μεγαλεία. Εντυπωσιάζει ο συνδυασμός φιχτίφ ντεκόρ κι αληθινών εξωτερικών σκηνικών.

LES AFFICHES EN GOGUETTE (1906)

Μέσα από αφίσες που ζωντανεύουν από του πουθενά, ιδού η πρώτη απόπειρα υιοθέτησης split screen στο σινεμά, χαρίζοντας ταυτόχρονα κι άφθονο γέλιο στο θεατή κάθε εποχής.

LES INCENDIARIES (1906)

Αν και έχει διασωθεί μόνο ένα τμήμα της ταινίας, επρόκειτο για μία από τις πιο "σοβαρές" δημιουργίες του Méliès, με εντυπωσιακή καταδίωξη σε απόκρημνα βουνά (σε αληθινά εξωτερικά σκηνικά, παρακαλώ) και μια γκραν γκινιόλ σκηνή στη γκιλοτίνα, που φέρει το διδακτικό μήνυμα του φιλμ κατά της εγκληματικότητας. Η ιστορία είναι εμπνευσμένη από αληθινά περιστατικά.

LES QUATRE CENTS FARCES DU DIABLE (1906)

Μια εμπνευσμένη φαρσοκωμωδία που εξελίσσεται σε μια από τις πιο μεγαλεπήβολες και φαντασμαγορικές δημιουργίες του Méliès. Ο τίτλος είναι ένα σαφές παιχνίδι με τη γαλλική έκφραση "les quatre cents coups du diable".

ECLIPSE DE SOLEIL EN PLEIN LUNE (1907)

Μια από τις πιο ρομαντικές και γλυκές ταινίες του Méliès που παιχνιδίζει με τις φωτεινές υπάρξεις του ουρανού. Παράλληλα, εδώ έχουμε και την πρώτη καταγεγραμμένη εμφάνιση υπέρτιτλων στο σινεμά του Γάλλου.

IL Y A UN DIEU POUR LES IVROGNES (1908)

Αν και δυστυχώς μας έχει διασωθεί μόνο ένα τμήμα του, αυτό αρκεί για να αναδείξει το φιλμ σε μια από τις σπάνιες απόπειρες του Méliès προς ένα κοινωνικό δράμα, με θέμα μάλιστα τον αλκοολισμό.
LES TORCHES HUMAINES (1908)

Θα μπορούσε να είναι μια απλή, μα άκρως ψυχαγωγική χορευτική παράσταση. Θαυμάστε όμως την εντυπωσιακή κι απρόσμενη η κίνηση της κάμερας, σχεδόν ανεπαίσθητη, προκειμένου να κρατήσει εντός κάδρου το σώμα των χορευτριών.

LA PROPHETESSE DE THEBES (1908)

Αν κι έχει, πάλι, σωθεί μόνο ένα μικρό τμήμα της ταινίας, η προβολή του μέλλοντος σε πανί (μοιάζοντας υπερβολικά σε προβολή κινηματογραφικής ταινίας) είναι σημάδι της ενστικτώδους ευφυίας του Méliès.

LES PATINEURS (1908)

Μια από τις πιο αστείες κωμωδίες του Méliès, στηριζόμενη εξολοκλήρου στη κινησιολογία των ηθοποιών του, και ξεκάθαρος πρόδρομος των γκαγκ του Chaplin και του Keaton.

ANAIC ou LE BALAFRE (1908)

Φιλμ δραματικό και βαρύ που εισάγει τα αγαπημένα κινηματογραφικά μοτίβα του αθώου κατηγορούμενου και της διάσωσης της τελευταίας στιγμής.

CONTE DE LA GRAND-MERE ET REVE DE L'ENFANT (1908)

Ο Méliès χρησιμοποιεί απροκάλυπτα το όχημα της γιαγιάς και του μικρού παιδιού που κοιμάται υπό τους ήχους του παραμυθιού για να μας ταξιδέψει ξανά στον κόσμο της αθωότητας και της μαγείας της εικόνας.

LE LOCATAIRE DIABOLIQUE (1909)

Ενδιαφέρουσα κωμωδία από πολλές απόψεις. Εντυπωσιακό θέαμα, όχι μόνο χάρη στον επιχρωματισμό του φιλμ, αλλά κυρίως χάρη στην αλληλεπίδραση των ντεκόρ, με τον Méliès να κάνει (ηθελημένα;) λάθη στις κατευθύνσεις των ρακόρ.

A LA CONQUETE DU POLE (1912)

Η τελευταία προσθήκη στην ανθολογία των ταινιών-ταξιδιών του Méliès, αποτελεί κατά πάσα πιθανότητα και την μεγαλύτερη σε διάρκεια ταινία του Γάλλου, ξεπερνώντας τα τριάντα λεπτά. Σήμερα μας έχει σωθεί η γερμανική κόπια. Πλησιάζοντας προς το τέλος της σκηνοθετικής του καριέρας, ο Γάλλος ταχυδακτυλουργός χαμηλώνει αρκετά την ένταση και χτίζει μια ατμόσφαιρα μελαγχολική για μια διαδρομή που πολύ θα θέλαμε να μην τελείωνε ποτέ.

Αχιλλέας Παπακωνσταντής  

George Méliès - Ταξίδι στα όνειρα του μέλλοντος

Ο Georges Méliès γεννήθηκε το 1861 στο Παρίσι, τρίτος γιος ενός υποδηματοποιού που προόριζε τα παιδιά του για κληρονόμους της οικογενειακής επιχείρησης. Η εκπαίδευση του διακόπηκε προσωρινά λόγω του γαλλοπρωσικού πολέμου, ωστόσο ολοκληρώθηκε στα καλύτερα και πιο φημισμένα σχολεία. Αρκετά αργότερα, το σινεμά θα εμπλακεί σε μια πολύχρονη μάχη για να αναγνωριστεί ως μία εκ των τεχνών και μια από τις πλέον διαδεδομένες κατηγορίες που είχε να αντιμετωπίσει ήταν η υποτιθέμενη έλλειψη καλλιέργειας των κινηματογραφιστών – ο Méliès αρεσκόταν να προβάλει τη δική του κλασικότροπη παιδεία ως απάντηση. Γεγονός είναι, βέβαια, ότι κλήθηκε πολλές φορές να απολογηθεί στους καθηγητές του που στα τετράδιά του, αντί για λυμένες ασκήσεις, έβρισκαν πάσης φύσεως σκίτσα.

Κανείς δεν μπορούσε να τον αποθαρρύνει από την αληθινή του κλίση. Ήδη σε ηλικία δέκα ετών είχε κατασκευάσει το δικό του κουκλοθέατρο και περίτεχνες μαριονέτες. Μετά από μια τρίχρονη στρατιωτική θητεία, θα επιδιώξει να σπουδάσει ζωγραφική, ο πατέρας του όμως είχε αντίθετη άποψη και θα τον στείλει στο Λονδίνο ως υπάλληλο. Εκεί θα ενθουσιαστεί από τον μάγο John Nevil Maskelyne, παρακολουθώντας αμέτρητες φορές τις παραστάσεις του στο διάσημο Egyptian Hall. Όταν επέστρεψε στο  Παρίσι, έγινε συχνός θαμώνας του Théâtre Robert-Houdin, κάνοντας παράλληλα και μαθήματα ως ταχυδακτυλουργός. Μόλις ο πατέρας του απεβίωσε, πούλησε το μερίδιό του από την επιχείρηση στα αδέρφια του και μαζί με την προίκα της γυναίκας του, κατάφερε να αγοράσει στο όνομά του το Théâtre Robert-Houdin.

Ως διευθυντής, σκηνοθέτης και παραγωγός, κατάφερε να προσελκύσει το κοινό με θεατρικά έργα, σόου μαγείας, επίδειξη οπτικών εφέ αλλά και παραστάσεις …ρομπότ. Το 1895 παρευρέθηκε εντελώς συμπτωματικά σε μια από τις πρώτες προβολές των αδελφών Lumière. Ο έρωτάς του με τον κινηματογράφο ήταν κεραυνοβόλος. Διαισθάνθηκε αμέσως τις άπειρες δυνατότητες του νέου μέσου και ζήτησε από τους εφευρέτες του να συνεργαστούν. Εκείνοι αρνήθηκαν θεωρώντας ότι δεν υπήρχε κανένα μέλλον για το σινεμά. Πεπεισμένος για το λάθος των Lumière, όχι απλά δεν πτοήθηκε αλλά κατασκεύασε τη δική του κάμερα ενώ σύντομα είχε χτίσει και το δικό του κινηματογραφικό στούντιο.

Ασχολούμενος προσωπικά με όλα τα στάδια της παραγωγής ενός φιλμ (μέχρι την εμφάνιση και τον επιχρωματισμό του στο χέρι!), ο Méliès θα δημιουργήσει μέσα στην επόμενη δεκαετία περισσότερες από πεντακόσιες ταινίες, καλύπτοντας (και πολύ συχνά εφευρίσκοντας) κάθε κινηματογραφικό είδος: κωμωδίες, ιστορικά και θρησκευτικά δράματα, ντοκιμαντέρ στο ύφος των Lumière, ακόμα κι έργα πολιτικής επικαιρότητας όπως η Υπόθεση Dreyfus (1899). Οι μεγαλύτερες επιτυχίες του ωστόσο βρίσκονταν στο πεδίο του φανταστικού. Η αυξανόμενη δημοτικότητά του ήταν τέτοια που ο Thomas Edison προσπάθησε να εμποδίσει την εισαγωγή των έργων του Γάλλου πρωτοπόρου στις αίθουσες των ΗΠΑ. Προκειμένου να προστατευθεί, ο Méliès ίδρυσε το Συνδικάτο των Κινηματογραφιστών, διατελώντας χρέη προέδρου μέχρι και το 1912.

Μετά από μια ακανθώδη διαδρομή, γεμάτη νομικές και οικονομικές δυσκολίες απέναντι σε μια βιομηχανία σε στάδιο ακόμα νηπιακό, ήρθε σε συμφωνία με το στούντιο Pathé. Πίστεψε πως έτσι θα κέρδιζε τη δυνατότητα να ασχοληθεί με μεγαλύτερης διάρκειας και προϋπολογισμού φιλμ. Ωστόσο, οι διαρκείς παρεμβάσεις των νέων αφεντικών στο μοντάζ, οι εσφαλμένες από εμπορικής απόψεως επιλογές και το σαρωτικό πέρασμα του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, οδήγησαν τον Méliès στη χρεοκοπία. Το 1923 έμελε να έρθει το τελειωτικό, και μάλιστα διπλό, χτύπημα. Οι αρχές γκρέμισαν το αγαπημένο του Théâtre Robert-Houdin, την ίδια στιγμή που το προσωπικό του στούντιο εξαγοράστηκε. Εξοργισμένος και βαθύτατα απογοητευμένος, έκαψε τα αρνητικά των φιλμ του, μαζί με όλα τα διάσημα κουστούμια και σκηνικά του. Από καθαρή τύχη, διασώθηκαν και φτάνουν μέχρι τις μέρες μας περίπου διακόσια από τα έργα του – ένας πραγματικός θησαυρός της κινηματογραφικής κληρονομιάς .

Ο πρώτος auteur complet στα κινηματογραφικά χρονικά

Στα εκατό χρόνια που ακολούθησαν το έργο του Méliès, η κινηματογραφική θεωρία πολλές φορές διχάστηκε στην αντιμετώπισή του. Το περίφημο auteur theory απέκρουσε εξονυχιστικά τους ισχυρισμούς που υποβίβαζαν το Γάλλο σε απλό συνεχιστή της θεατρικής παράδοσης και αμφισβητούσαν τον κινηματογραφικό χαρακτήρα της δουλειάς του. Επισημάνθηκε η συνέχεια στη φιλμογραφία του σε χαρακτήρες και θεματολογία, όπως συμβαίνει με την επανεμφάνιση του Αστρονόμου στο La Lune A Un Metre (1898) και, φυσικά, το διάσημο Le Voyage dans la Lune (1902), μια επική -για τα δεδομένα της εποχής - παραγωγή που κόστισε περισσότερα από δέκα χιλιάδες φράγκα.

Επίσης, στην καριέρα του Méliès συνοψίζονται πολλά από τα κατοπινά κεφάλαια της ιστορίας του σινεμά. Από την τακτική των sequel – η παγκόσμια επιτυχία του Le Voyage Dans la Lune έφερε μετά από δύο χρόνια το Voyage à travers l’impossible (1904) – μέχρι την μοναχική πορεία ανόδου και πτώσεως σκηνοθετών που απομονώθηκαν από τη βιομηχανία επειδή δεν εγκατέλειψαν το όραμά τους – παρόμοια με αυτόν τύχη θα έχουν στο μέλλον σκηνοθέτες όπως ο Buster Keaton ή ο Orson Welles.

Ένα από τα πλέον διάσημα διλήμματα της κριτικής συνοψίζεται στο δίπολο Lumière ή Méliès. Οι υπέρμαχοι της πρώτης «σχολής» κατηγόρησαν τη δεύτερη για την παντελή απουσία ρεαλισμού και την προσήλωση στον κινηματογράφο της απόδρασης κι όχι του προβληματισμού. Σήμερα, ωστόσο, είμαστε σε καλύτερη θέση να κρίνουμε την επιμονή του Méliès να τονίζει την τεχνητή φύση της δουλειάς του. Ερωτευμένος με τις δυνατότητες της τέχνης του, δεν επιθυμεί να κρύψει το ρόλο του δημιουργού (πρώιμη τεχνική αποστασιοποίησης;). Αντιθέτως, κάθε φιλμ του αποτελεί μια πρόσκληση στο θεατή να ονειρευτεί μαζί με ένα αχαλίνωτο γητευτή της φαντασίας.

Οι σουρεαλιστές θα τον εκθειάσουν ως ύψιστο ποιητή και δεν είναι δύσκολο να καταλάβουμε το γιατί. Στις ταινίες του καταργούνται όλα τα σύνορα: χρονικά –  παρελθόν, παρόν και μέλλον συμπυκνώνονται, αλλά και χωρικά - από την κατάρα των δύο διαστάσεων που τυραννούσε τους υπόλοιπους, σύγχρονους και επόμενους, σκηνοθέτες μέχρι την αφηγηματική απελευθέρωση του μοντάζ. Την ίδια στιγμή, θόλωσε τα όρια ανάμεσα στην πραγματικότητα και τη φαντασία, τη ζωή και το θάνατο. Τα έβαλε ακόμα και με τη σκλαβιά του σώματος, βάζοντας τους ήρωές του να εξαφανίζονται, να πολλαπλασιάζονται, ακόμα και να τεμαχίζονται επί της οθόνης.

Σήμερα μπορεί να θεωρείται πατέρας της επιστημονικής φαντασίας, το ίδιο ωστόσο συμβαίνει με το είδος του horror (αν και το χιούμορ βρισκόταν πάντα στην πρώτη γραμμή). Την παραμονή Χριστουγέννων 1896, στο Théâtre Robert-Houdin, πάνω στη Boulevard des Italiens στο Παρίσι, έγινε η προβολή της πρώτης ταινίας τρόμου στην ιστορία, με τον τίτλο Le Manoir du Diable. Θα ακολουθήσουν οι περιπέτειες του Διαβόλου σε πολλές συνέχειες (ενδεικτική προβολή το Le Diable Noir του 1905), αλλά στοιχεία του genre συναντά κανείς και στα υπόλοιπα φιλμ του. Πώς αλλιώς να χαρακτηρίσεις το σκετς στο Le Mélomane (1903), όπου ο κεντρικός ήρωας …ξεριζώνει το κεφάλι του, το εναποθέτει δια ρίψεως στο πεντάγραμμο που σχηματίζουν τα καλώδια του ρεύματος στο δρόμο, πριν επαναλάβει το ίδιο στο κεφάλι που φύτρωσε εκ νέου, εωσότου συνθέσει μια πραγματική μελωδία;

Η παραπάνω περιγραφή συγκεντρώνει με μοναδικό τρόπο τη διορατικότητα του Méliès, την ικανότητά του να εμπνέεται εκ του μηδενός και να δημιουργεί μαγευτικά αποτελέσματα με τα φτωχότερα των υλικών. Προκειμένου να ζωντανέψει το όραμά του, πρωτοπόρησε κι εξέλιξε (συνειδητά κι ασυνείδητα) τη γραμματική και το συντακτικό της κινηματογραφικής γλώσσας: διπλοτυπίες, cross-cutting, πολλαπλή έκθεση, πρώιμα οπτικά εφέ. Σε ένα μέσο που βρισκόταν ακόμα εν τη γενέσει του, τεράστιο θαυμασμό προκαλεί η εξαιρετική αίσθηση του timing και η τεχνική αρτιότητα των τρικ (ενδεικτικά παραδείγματα, τα The Vanishing Lady του 1896 και L’ Impressioniste Fin de Siècle του 1899).

Τι μπορεί να πει κανείς σήμερα για τον τρόπο που μπορούσε να χωρέσει μέσα σε λιγότερο από δύο λεπτά μια αφήγηση για την μάχη ανάμεσα στο καλό και το κακό, το φως και το σκοτάδι σε μια αέναη δυαδικότητα, όπως στο εμπνευσμένο Le Papillon Fantastique (1909);  Ή για την εύστοχη αξιοποίηση συμβόλων, όπως είναι στο Cinderella (1899) η μεφιστοφελική φιγούρα με το ρολόι; Μια προβολή του L’ Homme a la Tête en Cahoutchouc  (1901) αρκεί για να μας πείσει για την εκπληκτική του αντίληψη στη σύνθεση του κάδρου και στην αξιοποίηση του τρισδιάστατου χώρου μπροστά από την κάμερα (χρόνια πριν το βάθος πεδίου του Renoir και του Welles ή τη 3D τεχνολογία).

Επίλογος

Το μακρινό και το άπιαστο ήταν το όριο για τον Méliès και διόλου τυχαία το φεγγάρι εμφανίζεται ως χαρακτήρας σε πολλά από τα φιλμ του. Όπως, φυσικά, στο περίφημο Ταξίδι στη Σελήνη, προφητικό αν μη τι άλλο, μισό αιώνα και βάλε πριν την πρώτη «απόβασή» μας στη σεληνιακή επιφάνεια. Εν έτη 1967, ο Γκοντάρ θα έβαζε έναν ήρωα στην Κινέζα του να επιβεβαιώνει τη διαχρονικότητα του Méliès: «Κάποτε θεωρούσαμε τις ταινίες του φαντασίας, επιστημονικής και μη. Τώρα διαπιστώνουμε πως δεν ήταν παρά ρεαλισμός». Σήμερα, η προβολή των ταινιών του μας επιστρέφει σε μια αθώα εποχή όπου το σινεμά δεν ήταν το μέσο του εμπορίου και της βιομηχανίας αλλά η τέχνη της έμπνευσης. Σε αυτήν και μόνο οφείλονταν τα μαγικά που σκάρωνε στην μεγάλη οθόνη ο Γάλλος δημιουργός, ικανά να κρατήσουν σε όλη τη διάρκεια της προβολής τα στόματα των θεατών ανοιχτά και να στοιχειώσουν τον ύπνο πολλών εξ αυτών για νύχτες μετά. Για έναν αιώνα μετα.

Αχιλλέας Παπακωνσταντής